Hillegondakerk en Bergkapel

HIllegondakerk (samenvatting)
De (hervormde) Hillegondakerk (Kerkstraat 43) is een driebeukige pseudo-basilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren met ingesnoerde naaldspits. Het onderste deel van de toren is vroeg-14de-eeuws. Pas in de tweede helft van de 14e eeuw is de toren op de kerk gebouwd. Nadat de kerk in 1426 was verwoest, kwam de huidige laatgotische kerk rond 1500 tot stand, waarbij ook de toren werd verhoogd. In 1687 werd een dakruiter geplaatst en verrees een nieuw koor (koorsluiting vernieuwd 1856). Het interieur van de in 1942 gerestaureerde kerk heeft slanke zuilen met eenvoudige lijstkapitelen. 

Kerk en 'kasteel' op de heuvel
De kerk is gebouwd op een donk, een zandrug in het veengebied. Het is het vroegst bewoonde gedeelte van Rotterdam. De exacte ouderdom van de kerk is niet vast te stellen. De oudste oorkonde over Hillegersberg stamt uit het jaar 993. Er moet eerder een nog oudere kapel hebben gestaan. In een oorkonde uit het jaar 1028 is sprake van een schenking aan de kerk van Rotta in 1025. Deze kerk is de oudste kerk van Rotterdam, ouder dan de Sint-Laurenskerk. Het houten kerkje dat er rond het jaar 1000 stond, is rond 1250 vervangen door een stenen kerkje. De Hillegondakerk is de moederkerk van alle andere kerken in de regio.

Op de donk stond ook een woontoren (ook aangegeven als burcht, donjon en kasteel), Huis ten Berghe, zie De brucht van Hillegersberg. Het stenen kerkje van circa 1250 bestond uit een schip van 17 x 10 meter dat was voorzien van een rechtgesloten koor van zes bij zes meter. Grote kloostermoppen uit die tijd zijn in de toren van de kerk en in de ruïne van het kasteel terug te vinden.  

De muur rond het kerkhof werd in 1626 aangebracht; het hek met hardstenen posten in Lodewijk XV-stijl is uit 1761 en heeft siervazen van Johan de Lezenne. Het kerkhof werd in 1832 naar het zuiden uitgebreid met het aangrenzende terrein van de kasteelruïne. In de oude donjon richtte men veertien grafkelders in, waaronder die voor de families Ruys, Van Ommeren en Chabot en voor A. van Hoboken († 1850). Eromheen ontstond een doorgaande zerkenvloer. In 1911 volgde een verdere uitbreiding naar het zuiden.

Het kasteel en de kerk werden in 1426 verwoest tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten door Willem Nagel, de hoofdman van Jacoba van Beijeren en bevelhebber van de Hoeken. Het kasteel waarvan bij de kerk nu nog een overblijfsel staat, is niet herbouwd; voor de herbouw van de kerk is gebruikgemaakt van  restanten van de kasteeltoren.

In de loop der tijd heeft de kerk verschillende uitbreidingen, verwoestingen, restauraties en veranderingen ondergaan. Elke eeuw liet zijn sporen na. De Hillegondakerk in zijn huidige vorm stamt ongeveer uit het jaar 1500. In de Middeleeuwen zijn de moppen aangebracht als fundering voor de verdere bouw. De spitsboogramen dateren uit de Gotiek De Gouden eeuw heeft het handgestoken eikenhout nagelaten en het stucwerk in de consistorie is in Rococostijl.

In de kerk, oorspronkelijk gewijd aan St. Willebrordus en later aan haar patrones Hildegard von Bingen, werden tot aan de reformatie katholieke diensten gehouden. In maart 1572 werd de pater uit de kerk verdreven en werd geherbergd in het slot van de 'Heer van Capelle op den Yssel'. De protestantse diensten zijn vervolgens aangevangen. In Bergschenhoek kwam een katholiek schuilkerkje waar de ook de katholieke Hillegersbergenaren naar toe konden.

De muur rond het kerkhof werd in 1626 aangebracht; het hek met hardstenen posten in Lodewijk XV-stijl is uit 1761 en heeft siervazen van Johan de Lezenne. Het kerkhof werd in 1832 naar het zuiden uitgebreid met het aangrenzende terrein van de kasteelruïne. In de oude donjon richtte men veertien grafkelders in, waaronder die voor de families Ruys, Van Ommeren en Chabot en voor A. van Hoboken († 1850). Eromheen ontstond een doorgaande zerkenvloer. In 1911 volgde een verdere uitbreiding naar het zuiden.

In de eerste helft van de 16e eeuw werden de zijbeuken gebouwd en de kerktoren – nogmaals – verhoogd. De kerk kreeg toen de vorm van een ‘pseudobasiliek’. In 1597 worden er twee klokken in de kerk gehangen, resp. 2700 en 1700 pond zwaar. Ze droegen latijnse opschriften met de namen van schout en kerkmeesteren. De grootste klok bleek in 1612 gebarsten en werd op het kerkhof hergoten door Jan van Tryer, klokkengieter te Nijmegen. Het gewicht wordt 2845 pond. Later zijn deze klokken door nieuwe vervangen. Het koor werd in 1687 vergroot en in 1856 weer vernieuwd. Het primitieve uurwerk (bewogen door een 'onrust') werd geleverd door Huig Klaasz Hopcoper van Gouda en later verkocht aan het kerkbestuur van Kethel.

Door de groei van Hillegersberg werd de Hillegondakerk te klein. Nieuwe kerken werden gebouwd in Terbregge (Alexanderkerk, 1928) en in het Kleiwegkwartier (Rozenlaan, 1934).

Begraafplaatsen
In en rond de kerk werd begraven. Bij de restauratie van de kerk in 1941 werden 15 grafzerken in de zuidelijke zijbeuk van het schip in het zicht komen te liggen. In 1997 werd tijdens het aanleggen van een vloerverwarming en de verwijdering van de houten vloer in totaal 75 stenen grafzekerken (of delen daarvan) aangetroffen. Deze dateren voornamelijk uit de 17e eeuw. 

De huidige muur rondom de kerk en de begraafplaats dateert uit 1626. In 1832 werd op verzoek van enkele Rotterdamse families de grond binnen de ruïne bestemd voor de aanleg van grafkelders. 

Interieur Hillegondakerk
In het  interieur van de kerk is nu nog een aantal oude elementen aanwezig: tot de inventaris behoren 17de-eeuwse grafzerken, een kansel uit 1631 die werd gebouwd door Dirck Michielsz. Cock, een voorleeslessenaar uit 1724 en het orgel van Abraham Meere uit 1830 (gerestaureerd in 1981/2). De consistoriekamer aan de zuidzijde van het koor bevat een plafond en een schouw met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl. Voor 1922 stond het orgel tussen het koor en het schip. De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door verschillende glazeniers: Marius Richters, Van de Stok en Abbink. De ramen van Marius Richters waren ooit door de kerk weggegooid, maar werden van de sloop gered door slager en kunstliefhebber Dirk Tol. Hij liet de ramen restaureren, ze kregen een plaats in zijn museum aan de Berglustlaan. Zijn vrouw Cornelia Tol schonk de ramen weer terug aan de Hillegondakerk in 1989. De koperen kaarsenkronen zijn van ná de Reformatie. Er hangen zeven kronen in de kerk en met de kandelaars aan de pilaren is de kerk redelijk tot goed met kaarsen te verlichten. Het is bijzonder dat de kronen niet van elektrische verlichting zijn voorzien. Bij bijzondere gebeurtenissen worden de kaarsen ontstoken. De kandelaars aan weerszijden van de deur naar de toren (onder het orgel) waren oorspronkelijk bedoeld voor de kansel om de predikant voldoende licht te verschaffen en hebben als zodanig gefunctioneerd.

De restauraties van de Hillegondakerk ca. 1920, 1940 en 1995
Circa 1920 is het orgel (uit 1828) verplaatst van de oostzijde van de kerk naar de westzijde, onder de toren. Daar is het orgel nog steeds.

De Hillegondakerk was in de jaren '30 aan een volgende grondige restauratie toe. Plannen werden gemaakt, maar pas in 1940 was men 'zo ver'. De oorlog brak uit. Ondanks de bezetting kon toch worden begonnen met de restauratie. De restauratie van 1940, die onder leiding stond van architect Herman van der Kloot Meijburg, was hard nodig. De muren van het middenschip vertoonden grote scheuren, de kerk begon van de heuvel af te glijden! De president van het College van kerkvoogden, Hoytink, zei daarover in het Rotterdamsch Nieuwsblad  van 15 augustus 1940: "Rondom de kerk zullen niet minder dan zeventig betonnen pulspalen worden geslagen, waardoor men verzekerd is dat verzakking in de toekomst niet meer mogelijk is.".  In het blad De Maastunnel van juli 1942 is een beschrijving van deze restauratie opgenomen.

Van de ruim 30.000 gulden die nodig was, was door derden ruim 22.000 gulden beschikbaar gesteld. In juni 1941 stuurde het College van kerkvoogden onder de leden een dringend verzoek uit het resterende geld bijeen te brengen. Dat lukte. De fundering is op de zandplaat vastgemaakt, onder de toren is een zware betonfundering aangebracht. Verder zijn er in het gebouw ook verschillende ingrepen gedaan zoals het vergroten van het koor door het wegbreken van een portaal daarin. Ook zitbanken en gangpaden werden gewijzigd. De houten vloer in de kerkpaden werd verwijderd, de oude blauw-grijze plavuizen kwamen weer tevoorschijn. Van de uitvoering van de restauratie zijn enkele schilderijen bewaard gebleven van de schilder Sebastiaan Bokhorst (1897-1971).

In 1995 vond wederom een restauratie van de kerk plaats. Deze nam ruim twee jaar in beslag.

De Bergkapel 1941
Tijdens de restauratie konden geen diensten in de kerk worden gehouden. De kerkvoogdij wilde diensten in de Emmaschool gaan houden, maar dat stonden de Duitsers niet toe. Een lid van kerk stelde toen een groot bedrag ter beschikking waarmee vanaf februari 1941 een hulpkerk aan de Oude Raadhuislaan 86 kon worden gebouwd: de Bergkapel. Deze werd als zodanig gebruikt van 1942-1944. In de hongerwinter van 1944-1945 werden in de Bergkapel maaltijden aan de jeugd gegeven.

De Bergkapel kreeg verschillende functies, maar werd weer echt kerk in 1948 toen de Vereniging van Vrijzinnige Hervormden het gebouw van de kerkvoogdij mocht huren. In de jaren '50 werden er door Hillegersbergse scholen filmvoorstellingen gehouden. In de jaren '60 voind er op zaterdagavonden een stuif-in plaats: rock&roll en beatgroepen. 

In de Oude Raadhuislaan werden in 1965 nieuwe appartementen gebouwd, de Bergkapel was toegankelijk via een poortje in die nieuwbouw en was gelegen in een binnenplaats tussen garages. In 1992 is Beregkapel gerenoveerd. De laatste dienst in de 'tijdelijke' Bergkapel vond plaats op 8 januari 2017. Het gebouw is gesloopt voor de aanleg van een wooncomplex op het "Cossee-terrein". 

De Hillegondakerk na 1944
De laatste – omvangrijke – restauratie van de Hillegondakerk werd uitgevoerd tussen 1995 en 1997.

Iedere zondag zijn er twee kerkdiensten. In de ochtenddienst, die begint om 10.00 uur, is er voor de kinderen van 4 tot en met 10 jaar oud een kindernevendienst. Voor de allerjongsten is er een crèche. De middagdienst begint om 17.00 uur. De Hillegondakerk is vaak op woensdagmorgen en zaterdagmorgen open voor bezichtiging, een moment van rust of bezinning of voor informatie. ​Voor bezoek raadpleeg de website van de kerk. Het is mogelijk dat de kerk niet beschikbaar is voor een bezichtiging in verband met gebruik is voor activiteiten (rouw/ trouw/ ontvangst/ concert).