Hillegondakerk

Inleiding
De Hillegondakerk (Kerkstraat 43) is een driebeukige pseudo-basilicale kerk met driezijdig gesloten koor en een ingebouwde toren met ingesnoerde naaldspits. Het onderste deel van de toren is vroeg-14de-eeuws. Pas in de tweede helft van de 14e eeuw is de toren op de kerk gebouwd. Nadat de kerk in 1426 was verwoest, kwam de huidige laatgotische kerk rond 1500 tot stand, waarbij ook de toren werd verhoogd. De Nederduitsch Hervormde Gemeente van Hillegersberg had als kerk de 'dorpskerk'. In 1927 kwam daar de Alexanderkerk in Terbregge aan de Bergse Linker Rottekade bij. Pas sindsdien, in 1927 dus, kreeg het 'bestaande kerkgebouw' de naam Hillegondakerk. De naam is nu zo ingeburgerd dat ook deze naam wordt gebruikt voor de kerk in de periode voor 1927.

De parochiale indeling van Schieland
Het dekanaat Schieland bevatte bij de oprichting vroeg in de 8e eeuw elf parochies. De oerparochies Hillegersberg en Vlaardingen vormden daarin de kerkelijke kernen. De stichting van de kerk van Hillegersberg moet voor 1028 hebben plaatsgevonden. In een oorkonde uit het jaar 1028 is sprake van een schenking aan de kerk van Rotta in 1025.  De kerk was aan Willibrord gewijd en kwam in 1028 in handen van de benedictijner abdij van Sint Paulus op de Hohorst bij Amersfoort. Deze abdij is ca. 1050 verplaatst naar Utrecht. Hillegersberg bracht enige dochterkerken voort: de kerk van Sint Jan-Onthoofding in Bleiswijk, de parochiekerk van Zevenhuizen, de Lambertuskerk van Kralingen (1270) en de Laurenskerk van Rotterdam (ca. 1300).

De parochie van Hillegersberg was groot, de Hillegondakerk is de moederkerk in de regio. Weena, met enige overdrijving ook wel 'kasteel Weena' genoemd, was een bescheiden huis of hof in parochie Hillegersberg en dateerde van rond 1250. De oude nederzetting van vissers aan het Rode Zand had een kapel, de Sint Pieterskapel, aan het Westeinde aan het open water van de Maas, maar deze was een filiaal van de kerk van Hillegersberg, ook nog na 1358 toen Rotterdam dit van oorsprong zelfstandige ambacht binnen de stadsgrenzen kreeg. Dat bleef zo tot aan de reformatie in 1572.

Kerk en 'kasteel' op de heuvel
De kerk is gebouwd op een donk, een zandrug in het veengebied. Het is mogelijk het vroegst bewoonde gedeelte van Rotterdam. De exacte ouderdom van de kerk is niet vast te stellen. De oudste oorkonde over Hillegersberg stamt uit het jaar 993. Er moet eerder een nog oudere kapel hebben gestaan. Het houten kerkje dat er rond het jaar 1000 stond, is rond 1250 vervangen door een stenen kerkje.

Op de donk stond ook een woontoren (ook aangegeven als burcht, donjon en kasteel), Huis ten Berghe, zie De burcht van Hillegersberg. Het stenen kerkje van circa 1250 bestond uit een schip van 17 x 10 meter dat was voorzien van een rechtgesloten koor van zes bij zes meter. Grote kloostermoppen uit die tijd zijn in de toren van de kerk en in de ruïne van het kasteel terug te vinden. Evenals alle zeer oude kerken is de Hillegondakerk gebouwd volgens de 'heilige linie' waarbij de toren,die vroeger de ingang was, westwaards staat gericht en het koor is gebouwd in de richting waar de zon opkomt. 

De muur rond het kerkhof werd in 1626 aangebracht; het hek met hardstenen posten in Lodewijk XV-stijl is uit 1761 en heeft siervazen van Johan de Lezenne. Het kerkhof werd in 1832 naar het zuiden uitgebreid met het aangrenzende terrein van de kasteelruïne. In de oude donjon richtte men veertien grafkelders in, waaronder die voor de families Ruys, Van Ommeren en Chabot en voor A. van Hoboken († 1850). Er omheen ontstond een doorgaande zerkenvloer. In 1911 volgde een verdere uitbreiding naar het zuiden.

Het kasteel en de kerk werden in 1426 verwoest tijdens de Hoekse en Kabeljauwse twisten door Willem Nagel, de hoofdman van Jacoba van Beijeren en bevelhebber van de Hoeken. Het kasteel waarvan bij de kerk nu nog een overblijfsel staat, is niet herbouwd; voor de herbouw van de kerk is gebruikgemaakt van restanten van de kasteeltoren.

In de loop der tijd heeft de kerk verschillende uitbreidingen, verwoestingen, restauraties en veranderingen ondergaan. Elke eeuw liet zijn sporen na. De Hillegondakerk in zijn huidige vorm stamt ongeveer uit het jaar 1500. In de Middeleeuwen zijn de moppen aangebracht als fundering voor de verdere bouw. De spitsboogramen dateren uit de Gotiek De Gouden eeuw heeft het handgestoken eikenhout nagelaten en het stucwerk in de consistorie is in Rococostijl.

In de kerk, oorspronkelijk gewijd aan St. Willebrordus en later aan haar patrones Hildegard von Bingen, werden tot aan de reformatie katholieke diensten gehouden.De reformatie, de kerksplitsing tussen het katholicisme en het protestantisme vond plaats in 1517 toen Maarten Luther zijn 95 stellingen openbaar maakte. De kerk van Hillegersberg bleef nog decennia katholiek... In 1572 schijnt pastor Ploen Petersz (ook: Apollonius Petri) al het mogelijke te hebben gedaan om de kerk en alle kostbaarheden te redden. Hij bracht, vergezeld van zijn parochianen Jacop Meuwe en Pier Adriaenszoen het vaatwerk, de altaarsieraden en de kerkgelden in veiligheid, terwijl de beelden en de koperen kronen op het kerkhof werden verborgen. Begin 1573 zou Ploen Petersz zijn laatste mis opdragen. De hervormden namen de kerk in beslag en verjoegen de pastoor. Toen de hervormden de kerk in bezit kregen was het inwendige geheel van zijn sieraden beroofd, de ramen stukgeslagen. Er waren nog schilderingen op wanden en pilaren, de hervormden verwijderden deze.

In mei 1573 preekt ds. Adriaen Janszoen Cock voor de eerste maal in een hervormde dienst. De Hillegondakerk was een protestantse kerk geworden. De beelden en koperen kronenwerden al voor 1578 gevonden: een doodgraver had ze ontdekt. In 1579 scheidden de Noordelijke Nederlanden zich formeel af en verenigden zij zich in de Unie van Utrecht als hervormd gebied. In Bergschenhoek kwam een katholiek schuilkerkje waar de ook de katholieke Hillegersbergenaren naar toe konden.

In de eerste helft van de 16e eeuw werden de zijbeuken gebouwd en de kerktoren – nogmaals – verhoogd. De kerk kreeg toen de vorm van een ‘pseudobasiliek’. Waarschijn als gevolg van de oorlog werden op 16 oktober 1572 de klokken uit de toren gehaald. In 1592 en 1594 zijn twee klokken van resp. 2700 en 1700 pond zwaar geleverd door de Utrechtse klokkengieters Thomas en Hendrik Both. De kleine klok is in 1597 vernieuwd. De klokken droegen Latijnse opschriften met de namen van schout en kerkmeesteren. De grootste klok bleek in 1612 gebarsten en werd op het kerkhof hergoten door Jan van Tryer, klokkengieter te Nijmegen. Het gewicht wordt 2845 pond. Het koor werd in 1687 vergroot en in 1856 weer vernieuwd. Het primitieve uurwerk (bewogen door een 'onrust') werd in 1594 geleverd door Huig Klaasz Hopcoper van Gouda.
In 1909 werden beide klokken versmolten. Dit blijkt uit het opschrift: 'In het jaar 1909 waren te Hillegersberg jhr. V.H. de Villeneuve, burgemeester, L. v.d. Kloot en C.J. Oosthoek, wethouders, A. Algie, secretaris, gegaoten door gbrs. Van Bergen te Midwolda'. 

Bij de restauratie van 1940-1942 kwamen sporen naar voren waaruit bleek dat de Hillegondakerk vroeger een kruiskerk moet zijn geweest. De kerk was toen aanzienlijk kleiner en had een klein gebogen koor. Op de plaats van de oude buitenmuren kwamen kolommen zoals we die nu kennen, zo kreeg de kerk het karakter van een basiliek met drie beuken. De kerktoren was vroeger veel lager en had een kleine ingang. 

Door de groei van Hillegersberg werd de Hillegondakerk te klein. Nieuwe kerken werden gebouwd in Terbregge (Alexanderkerk, 1928) en in het Kleiwegkwartier (Rozenlaan, 1934).

Ommuring, hek en begraafplaatsen
De muur rond het kerkhof werd in 1626 gemaakt; het hek met hardstenen posten in Lodewijk XV-stijl is uit 1761 en gemaakt door Cornelis Nieuwenhuyzen uit Den Haag. Het ontwerp van het hek en de siervazen op de twee hoofdpijlers zijn gemaakt door Johan de Lezenne. Op de voeten van de vazen zijn door de beeldhouwer Barent Prins de namen van de schout I. Steenlack, de secretaris I. van Rooyen en de kerkmeesters C. Slootweg jr. en P. van Straten gebeiteld. Aan de hoofdpeilers van het hek bevonden zich oorspronkelijk koperen lantarens. Later zijn er gietijzeren lantarens aangebracht. Het hek is een rijksmonument (evenals de kerk en de ruïne).

Het begraven in de kerk hield nog stand tot het werd verboden bij de invoering van het provinciaal reglement op de begraafplaatsen en het begraven van lijken, goedgekeurd bij Koninklijk Besluit van 1 augustus 1832. Bij de restauratie van de kerk in 1941 werden 15 grafzerken in de zuidelijke zijbeuk van het schip in het zicht komen te liggen. In 1997 werd tijdens het aanleggen van een vloerverwarming en de verwijdering van de houten vloer in totaal 75 stenen grafzerken (of delen daarvan) aangetroffen. Deze dateren voornamelijk uit de 17e eeuw.

Het kerkhof werd in 1832 naar het zuiden uitgebreid met het aangrenzende terrein van de kasteelruïne. In de oude donjon richtte men veertien grafkelders in, waaronder die voor de families Ruys, Van Ommeren en Chabot en voor A. van Hoboken († 1850). Eromheen ontstond een doorgaande zerkenvloer. In 1911 volgde een verdere uitbreiding naar het zuiden.  In 1832 werd op verzoek van enkele Rotterdamse families de grond binnen de ruïne bestemd voor de aanleg van grafkelders. Binnen de ruïne bevinden zich grafkelders van o.a. de families Hudig, Baartz, Engels en Rueb. 'Oude' graven worden geruimd, vandaag de dag worden nog veel overledenen begraven rond de kerk.

In Hillegersberg en Schiebroek zijn grafstenen gevonden die dienst deden als verharding in tuinen en paden. Dit o.a. aan het begin van de Kerstant van den Bergelaan. Deze stenen van overledenen tussen 1927 en 1940 zijn het stenen van geruimde graven rond de Hillegondakerk.

Interieur Hillegondakerk
In het  interieur van de kerk is nu nog een aantal oude elementen aanwezig: tot de inventaris behoren 17de-eeuwse grafzerken, een kansel uit 1631 die werd gebouwd door Dirck Michielsz. Cock, een voorleeslessenaar uit 1724 en het orgel van Abraham Meere uit 1830 (gerestaureerd in 1981/2). De oudste vaste banken zijn van ca. 1660. De koperen kronen zijn niet de oude kronen van voor de reformatie, maar nieuwe kronen uit 1628 resp. 1661. De consistoriekamer aan de zuidzijde van het koor bevat een plafond en een schouw met stucwerk in Lodewijk XVI-stijl. Voor 1922 stond het orgel tussen het koor en het schip. De gebrandschilderde ramen zijn gemaakt door verschillende glazeniers: Marius Richters, Van de Stok en Abbink. De ramen van Marius Richters waren ooit door de kerk weggegooid, maar werden van de sloop gered door slager en kunstliefhebber Dirk Tol. Hij liet de ramen restaureren, ze kregen een plaats in zijn museum aan de Berglustlaan. Zijn vrouw Cornelia Tol schonk de ramen weer terug aan de Hillegondakerk in 1989. De koperen kaarsenkronen zijn van ná de Reformatie. Er hangen zeven kronen in de kerk en met de kandelaars aan de pilaren is de kerk redelijk tot goed met kaarsen te verlichten. Het is bijzonder dat de kronen niet van elektrische verlichting zijn voorzien. Bij bijzondere gebeurtenissen worden de kaarsen ontstoken. De kandelaars aan weerszijden van de deur naar de toren (onder het orgel) waren oorspronkelijk bedoeld voor de kansel om de predikant voldoende licht te verschaffen en hebben als zodanig gefunctioneerd.

De restauraties van de Hillegondakerk 1856, ca. 1920, 1940 en 1995
In 1687 werd een dakruiter geplaatst en werd het nieuwe oostelijke koor gebouwd. De koorsluiting is vernieuwd in 1856, aan de achterzijde van het koor is een steen met de vermelding 'dit gebouw is vernieuwd 1856, kerkmeesters waren A. de Leeuw en D. Oosterhoek'. Bij het slopen van een muur in 1940 werd een fles gevonden met een vel papier waarop timmerman Mn. Koops op 7 oktober 1856 vermeldde dat het gebouw in 1856 was vernieuwd onder toezicht van J.A. Scholten, fabrijk van Schieland.

Begin 1920 is het orgel (uit 1828) verplaatst van de oostzijde van de kerk naar de westzijde, onder de toren. Daar is het orgel nog steeds. Op de avond van 22 mei 1923 vond de inwijding plaats van het gerestaureerde kerkgebouw. De kerk was zonder subsidie zoveel mogelijk in de oorspronkelijke toestand hersteld en uitgebreid met een 200-tal zitplaatsen. Ds. Van Reeuwijk sprak een historische rede uit, waarin hij vertelde uit de geschiedenis van Hillegersberg, van 980 af, van zijn kerk en van de gemeente. De organist Schaddelee bespeelde het nieuwe orgel en mej. Siezen gaf "enige zangnummers". Aan het slot der samenkomst sprak de heer M.C. Siezen van uit zijn rol als voorzitter der commissie tot restauratie. 

Een storm op 11 oktober 1933 had schade veroorzaakt: een groot gedeelte van de leibedekking van de toren was weggeslagen. De Hillegondakerk was in de loop van de jaren '30 aan een volgende grondige restauratie toe. Op 9 december 1938 gaf de gemeenteraad van Hillegersberg een krediet van 26.000 gulden voor de restauratie van kerk, voor de kerktoren, die eigendom van de gemeente was ,voor de elektrificatie van de klok, voor de verlichting van de toren en voor het aanbrengen van een derde wijzerplaat. Plannen werden gemaakt, het was ernst met de noodzaak van de restauratie: begin mei 1939 schreef de bouwpolitie voor dat een zeventigtal plaatsen in de kerk niet meer mochten worden gebruikt vanwege de bouwvallige toestand van de kerk. Plannen werden gemaakt, maar pas in augustus 1940 was men 'zo ver'. De oorlog brak uit. Ondanks de bezetting kon toch worden begonnen met de restauratie. De restauratie van 1940, die onder leiding stond van architect Herman van der Kloot Meijburg, was hard nodig. De muren van het middenschip vertoonden grote scheuren, de kerk begon van de heuvel af te glijden! De president van het College van kerkvoogden, Hoytink, zei daarover in het Rotterdamsch Nieuwsblad  van 15 augustus 1940: "Rondom de kerk zullen niet minder dan zeventig betonnen pulspalen worden geslagen, waardoor men verzekerd is dat verzakking in de toekomst niet meer mogelijk is.". Tijdens de restauratie konden geen diensten in de kerk worden gehouden. De kerkvoogdij wilde diensten in de Emmaschool gaan houden, maar dat stonden de Duitsers niet toe. Een lid van kerk stelde toen een groot bedrag ter beschikking waarmee vanaf februari 1941 een hulpkerk aan de Oude Raadhuislaan 86 kon worden gebouwd. Deze werd als zodanig gebruikt van 1941-1944. In 1954 kreeg deze hulpkerk de naam Bergkapel.

Er moest nog meer geld komen. Dat lukte nadat in juni 1941 het College van kerkvoogden onder de leden een dringend verzoek hadden gedaan uit het resterende geld bijeen te brengen. De fundering is op de zandplaat vastgemaakt, onder de toren is een zware betonfundering aangebracht. Verder zijn er in het gebouw ook verschillende ingrepen gedaan zoals het vergroten van het koor door het wegbreken van een portaal daarin. Ook zitbanken en gangpaden werden gewijzigd. De houten vloer in de kerkpaden werd verwijderd, de oude blauw-grijze plavuizen kwamen weer tevoorschijn. Van de uitvoering van de restauratie zijn enkele schilderijen bewaard gebleven van de schilder Sebastiaan Bokhorst (1897-1971).
Op de eerste kerstdag van 1941 is de kerk weer in gebruik genomen omdat de ruimte nodig was. De restauratie was nog niet af: het orgel was nog niet gereed en de gebrandschilderde ramen waren nog niet geplaatst. De restauratie is in maart 1942 voltooid. In het blad De Maastunnel van juli 1942 is een beschrijving van deze restauratie opgenomen. Het interieur van de igerestaureerde kerk heeft slanke zuilen met eenvoudige lijstkapitelen. Met geld van de gemeente zijn bij de restauratie ook nieuwe bronzen luidklokken geplaatst.

De laatste – omvangrijke – restauratie van de Hillegondakerk werd uitgevoerd tussen 1995 en 1997.

Het kerkelijk leven
Gedurende eeuwen was de Hillegondakerk dé kerk van Hillegersberg en vormde feitelijk het centrum van Hillegersberg. De lijnen in het dorp waren kort, zo was o.a. aan het einde van de 19e eeuw de burgemeester voorzitter van het kerkbestuur en was een wethouder secretaris. De kerkgangers kwamen van heinde en verre naar deze kerk. Naar verluidt waren er verschillende specifieke paden vanuit de omgeving naar de kerk, zo zou er een pad 'door de Plas' zijn geweest van waar nu het Berg en Broekse Verlaat is, via de landtong waarop nu Aegir is gevestigd, tot aan de kerk.

De Hervormde gemeente van Hillegersberg kende een grote groei van het aantal leden tussen 1919 en 1939. In 1919 telde de gemeente ca. 2000 leden, in 1928 ca. 4800 en op 1 janiari 1940 14.226. Deze groei is enigszins vertekend doordat in 1932 er een kerkelijke grenswijziging was waardoor een deel van Schiebroek dat daarvoor onder Overschie viel bij Hillegersberg was gekomen. Hoewel de grote woningbouwgolf in Hillegersberg en Schiebroek rond 1940 ten einde was, groeide de gemeente Hillegersberg in 1940 nog flink als gevolkg van de 'vluchtelingen' die na het bombardement op Rotterdam zich in Hillegersberg en Schiebroek vestigden. Op 1 januari 1941 telde de gemeente 15.670 leden. Op 16 januari 1941 kreeg de gemeente de beschikking over een kerkkantoor.

In de kerkelijke gemeentegids van 1941 werd vooral gesproken over  het functioneren van de gemeente. Maar toch komt ook over de situatie in de wereld een passage voor dat het afgelopen jaar veel tot stand was gebracht:, maar:  "Hoe is het mogelijk dit alles, en dat in een jaar, waar de wereld tot razernij werd opgevoerd, in welker razernij ons vaderland werd meegesleurd. [...] In dit jaar zaten wij plannen te beramen om te komen tot kerkbouw" . 

De Hillegondakerk na 1944
Iedere zondag zijn er twee kerkdiensten. In de ochtenddienst, die begint om 10.00 uur, is er voor de kinderen van 4 tot en met 10 jaar oud een kindernevendienst. Voor de allerjongsten is er een crèche. De middagdienst begint om 17.00 uur. De Hillegondakerk is vaak op woensdagmorgen en zaterdagmorgen open voor bezichtiging, een moment van rust of bezinning of voor informatie. ​Voor bezoek raadpleeg de website van de kerk. Het is mogelijk dat de kerk niet beschikbaar is voor een bezichtiging in verband met gebruik is voor activiteiten (rouw/ trouw/ ontvangst/ concert).

Pastorie
Tot 1897 was het pand naast het oude raadhuis aan de Kerkstraat de pastorie van de gemeente. De NH-gemeente Hillegersberg besloot in 1906 een nieuwe pastorie te bouwen aan, wat nu is Bergse Dorpsstraat 8, nabij de Hillegondakerk. Het ontwerp is gesigneerd door Herman de Roos, de huisarchitect van het kerkbestuur. Maar uit de kerknotulen blijkt dat de compagnon van De Roos , Willem Overeijnder, de ontwerper van het bestek en de tekeningen is en De Roos de uitvoerder. Het gebouw huisvestte vanaf 1961 een bank en werd in 1989 afgebroken ten behoeve van nieuwbouw van de bank (ABN-AMRO). Sinds 2024 heeft dat pand weer een andere functie: bedrijfsverzamelgebouw.
De pastorie van een statig gebouw met een monumentale ingangspartij met een balkon boven de voordeur, aan de linkerzijde was een serre. In het dak boven de eerste verdieping waren vijf dakkapellen, waarvan één grotere in het midden. Het ontwerp kreeg de bouwvergunning op 27 februari 1907.