Hillegersberg van 1811 tot 1920: scholen, kerken, cultuur en recreatie

Scholen
De school in de Bergse Dorpsstraat werd gebouwd in 1885. Bovenmeester was J.J. Nieuwdorp. De school, die ook een woning voor de onderwijzer bevatte, werd ontworpen door H. Westra jr. (1843-1911). Het was niet de eerste school in Hillegersberg, in de Franse tijd waren er al twee, één in het dorp aan de Kerkstraat en één in Terbregge (maar die werd in 1818 gesloten). De lagere school werd later een ULO. De eerste directeur van de ULO was de heer Kentie. Het gebouw werd in 1957, na een brand, afgebroken en op deze plek is nu de schoenenwinkel Van den Assem gevestigd.

Op 17 augustus 1886 kwamen 12 heren uit Hillegersberg bijeen met als doel een vereniging voor een school-met-de-bijbel op te richten. Er werden statuten opgesteld en de goedkeuring daarvan door de Koning werd (reeds) op 29 december 1886 ontvangen. Maar het duurt tot 15 juni 1911 dat de christelijke school aan de Kerkstraat, bestaande uit drie lokalen en een onderwijzerswoning, kan worden geopend. Het ontwerp was van architect A. Kruithof. In 1914 werd in de tuin van de onderwijzerswoning een vierde lokaal gebouwd. In 1924 werd aan deze school de naam Emmaschool gegeven. 

Kerken
Tot 1890 ressorteerde Hillegersberg wat betreft de katholieke kerk onder Bergschenhoek. Veel Hillegersbergenaren begonnen in Rotterdam ter kerke te gaan. Pastor Hammer werd belast met het stichten van een nieuwe parochie. De parochie kreeg in 1891 toestemming van de gemeente Hillegersberg die kerk te bouwen aan het eind van de Blommersdijkselaan: de Sint Hildegardiskerk.  Een jaar later was de kerk gereed. Per 1 januari 1904 ging dit grondgebied van Hillegersberg over naar Rotterdam. Het kerkbestuur van St. Hildegardis maakte eind jaren '10 een plan in voor de bouw van nog een R.K.-kerk, dit aan het einde van de geprojecteerde Berglustlaan. Dat plan ging niet door, die nieuwe kerk kwam aan de Burgemeester Le Fèvre de Montignylaan: de Liduinakerk.

Cultuur
In Hillegersberg waren verschillende verenigingen op cultureel-maatschappelijk gebied. Er was een departement van de maatschappij Tot nut van 't Algemeen met zo'n veertigtal leden. Ook was er een afdeling van het Bijbelgenootschap.

In de eerste helft van de 19e eeuw was een bekende Hillegersbergenaar (of 'Bergenaar', zoals lokaal meestal wordt gezegd) de schoolmeester en schrijver Willem van den Hoonaard (1788-1862). Zijn achterkleinkinderen Gerrit van Yperen (1882-1955) en Siem van den Hoonaard (1900-1938) werden ook bekende Hillegersbergse kunstenaars. Rond 1870 tekende Johannes Tavenraad (1809-1881) veel in Hillegersberg, zijn werk is in het Rijksmuseum. De kunstschilder en tekenleraar op het Rotterdamsch Lyceum Jan Hendrik Grauenkamp (1902-1980) werd geboren in Hillegersberg.

Recreatie
Hillegersberg kende 'van ouds her' enkele herbergen. Langs de Rotte waren o.a. "De Oranjeboom" en "In den Baars". "In den Baars", anno 1840,  was gelegen nabij scheepswerf Wurth, en was tevens veerhuis. Uitbater van "Het Baarsje" was Jan de Leeuw. Het pand is nu een nu woonhuis. In de eerste helft van de 19e eeuw was er op de (toenmalige) grens van Hillegersberg en Rotterdam de theetuin  “Pax Intrantibus” (zij die binnentreden worden verwelkomd). Het was een voormalig buitenhuis uit de eerste helft van de 18e eeuw gelegen in Blommersdijk op de huidige kruising Bergweg en Bergsingel. "Pax Intrantibus" was door aankoop in 1832 in eigendom gekomen van het kasteleinsechtpaar Joannes Buderman en Johanna van Beugen. Nadat zij weduwe was geworden, verkocht Johanna de zaak in 1844 aan haar jongste zoon Willem.

In de tweede helft van de 19e eeuw werden de Bergse Plassen een toeristische attractie. Het plassengebied was vanaf 1880 met de paardentram snel te bereiken. Door de vrijstaande bebouwing langs de Bergweg hadden de wandelaars een schitterend uitzicht op de Bergse Achterplas en Bergse Voorplas, de grillige oevers en de lange landtongen die in de plassen steken. De wandelingen eindigden maar wat vaak in een bezoek aan een van de theeschenkerijen of pleziertuinen die op de terreinen van de buitenplaatsen lagen. Bekende uitspanningen rond 1900 waren onder meer: "De Oude Tol", "De Viersprong" (van Charles van Ham), speeltuin en theeschenkerij "Gezelligheid", "Plaats Lommerrijk", "Plaats Tivoli" en het in 1799 opgerichte "Het Wapen van Holland" (Freericks).

De zalen van Hillegersberg werden ook veelvuldig gebruikt voor regionale of landelijke zakelijke bijeenkomsten. In het Algemeen Handelsblad van 17 augustus 1841 is bijvoorbeeld sprake van een herdenkingsbijeenkomst van de 10-daagse veldtocht (die plaatsvond in 1831) "ten huize van Mejufr. de Wed. Van den Hove te Hilligersberg". Dit met een diner in de met smaak gedecoreerde zaal [van het Wapen van Holland].

Een van de meest geliefde pleziertuinen was de Tuin van Vrouw Romein, ook wel Plaats Lommerrijk (nu Straatweg 99). Iets verderop (vanuit Rotterdam gezien, nu Straatweg 107) lag de Theetuin Tivoli, later Theetuin Harmonie of Zomerlust geheten. Het was een voormalig herenhuis. In het speeltuintje daar was een draaimolen. De naam Tivoli is wel bijzonder... lees Tivoli eens van achter naar voren, je krijgt dan ilovit: I lov' it! Hier was ook het dansinstituut van Jac. Niesen gevestigd. Tijdens de oorlog deed het restaurant dienst als distributiekantoor. Later werd de naam van de theetuin De Plas. Tegenwoordig is het een Chinees/ Japans restaurant.

In 1882 begon Gerardus Adrianus Freericks (1825-1904), de toenmalige uitbater van het in 1799 opgerichte logement "Het Wapen van Holland" aan de Dorpsstraat, met zijn Jardin de Plaisance. In de volksmond stond de Jardin de Plaisance van "Restauration Freericks" bekend als "de Tuin van Freericks" (nu: Weissenbruchlaan/ Streksingel). Bij de tuin hoorde ook een 'Chinees theehuis' (nu: ingang HEMA bij de parkeerplaats), een speeltuin met een draaimolen, hoge ijzeren hobbelpaarden en waterfietsen. Er was een kegelbaan en er werden roeiboten verhuurd. Ook had Freericks een veel gebruikte muziektent. Nadat de paardentram in 1882 zijn intrede had gedaan kwamen veel zondagsrecreanten naar Hillegersberg.
Vanaf 1922 was het gebouw "Het Wapen van Holland" eigendom van Louis van Zanten. Op 22 januari 1934 brandde Het Wapen van Holland af. In 1936 werden 'de restanten' verkocht, in 1937 was alles verwijderd, ook de fundering. Er bleken niet minder dan drie funderingen te zijn, het oude café was blijkbaar vaker verbouwd. Er was een fundering op houten palen, een fundering van teertonnen en een fundering 'op staal'. In 1937 werd ter plaatse een straat aangelegd: de Freericksstraat. Sinds 1956 is het de Freericksplaats.

Na de Eerste Wereldoorlog verschijnen de eerste voorlopers van de zomershuisjes op voor weinig geld gehuurde lapjes grond op de (schier)eilanden in de Bergse Achterplas. In het begin hebben de schuurtjes plaatsgemaakt voor huisjes met alleen een woonkamer, maar later wordt het verder uitgebouwd met slaapkamers en houten wc-hokjes en met aanlegsteigers. Er komt hogere beplanting, wilgen en ook fruitbomen. Familie en vrienden komen graag op bezoek. 

Door zandwinning voor straatophogingen ontstonden kleine plassen, zoals het halverwege de negentiende eeuw voor het ophogen van de Kerkstraat ontstane Zwarte Plasje. In de loop der jaren bezonk de dikke veenlaag en ontstonden er kleine wellen die het water zuiverden. In deze plas werd vanaf 1905 gezwommen, in 1910 kwam de eerste badmeester. In 1913 kregen de heren M. Iburg en W.A.M. Korink de pacht van de plas en omliggende grond. Zij vulden de drassige bodem aan één kant op met zand van een naburige zandheuvel, zodat er ook een ondiep bad kon komen. Ze bouwden een huisje aan de rand en verfden het wit. In 1914 werd de Sportvereeniging Hillegersberg (SVH) opgericht; bestuursleden waren naast Iburg en Korink o.a. de heren Rooszen en de kunstschilder Herman Bieling. In juni 1923 vonden in het Zwarte Plasje nationale zwemwedstrijden plaats. Het openluchtzwembad en de sportvereniging SVH bestaan nog steeds.