De annexaties van Hillegersberg en Schiebroek

Splitsing van Hillegersberg en Rotteban in 1811
Hillegersberg en Bergschenhoek waren één tot 1811. In 1810 was Nederland onderdeel van Frankrijk geworden onder keizer Napoleon. De, dus ook in Nederland geldende, Franse Gemeentewet van 1811 bepaalde een minimale omvang van 500 inwoners, maar er werd gestreefd naar een aantal van ongeveer 2.000 inwoners. Ook omvang van het grondgebied werd een criterium voor herindeling van gemeenten. De gouverneur-generaal van het bij Frankrijk ingelijfde Nederlandse gebied, Charles-François Lebrun, verdeelde het land in mairieën van zo veel mogelijk gelijke grootte. Bij Keizerlijk Decreet van 21 oktober 1811 werd Hillegersberg en de Rotteban gesplitst in de gemeenten Hillegersberg en Bergschenhoek.

De grenzen van Hillegersberg
De grens van Hillegersberg met Rotterdam lag in de negentiende eeuw bij de toenmalige Heulbrug bij de kruising van de Schie(kade) met de Blommersdijkscheweg (de huidige Bergweg), over de Blommersdijkscheweg tot de splisting met de huidige Benthuizerstraat, vandaar naar de Rotte en door tot de Terbregseweg, dan naar het zuiden tot voorbij de Hoofdweg, tot de Prinsenlaan, dan tot de Capelseweg en naar het noorden tot de Rotte net voorbij de Keizershof. mDen de huidige grens met Berschenhoek volgend, door het Lage Bergse Bos tot de Splintersche brug, de Wildersekade, de Lage ne de Hoge Limiet, de Berg- en Broeksloot bij de huidige kinderboerderij, achterlangs Buitenzorg en langs de Emmalaan, de Wilhelminalaan, naar rechts de Kleiweg volgend tot helemaal het Paadje van Duizend Tree bij Overschie tot ongeveer de Rotterdamse Schie (waar nunoingeveer de Stadhoudersweg is) en dan tot de kruising Schiekade-Walenburgerweg.

1895: geen grondruil met Hillegersberg
Kralingen werd in 1895 door Rotterdam geannexeerd. Bij voorafgaande discussies speelde dat het Kralings deel van de Prins Alexanderpolder beter bij Hillegersberg zou kunnen worden gevoegd dan bij Rotterdam. Dat wel in ruil voor ander stuk Hillegersbergs grondgebied. Maar het betrekken van ook Hillegersberg zou de annexatie van Kralingen en andere belanghebbende gemeenten te zeer compliceren. En ook vreesde Rotterdam voor hoge kosten bij het 'te verweven' stuk Hillegersberg. Zo bleef de gemeente Hillegersberg toen nog buiten schot.

De (deel-)annexatie van Zuid-Hillegersberg in 1904
Per 1 januari 1904 annexeerde Rotterdam het deel van Hillegersberg ten zuiden van de Ceintuurbaan. Grondeigenaren van de weilanden in de Hillegersbergse Bergpolder wilden hun gronden gaan bebouwen. Twee eigenaren, Martinus Zaaijer en Cornelis Kurpershoek, hadden zich al begin 1900 tot B&W van Hillegersberg gewend met het verzoek mee te werken aan een grenscorrectie. Hillegersberg was immers niet in staat in dat ver van de dorpskern afgelegen gebied te zorgen voor nutsvoorzieningen zoals riool en drinkwater en voor wegen. Ondanks verzet van bewoners uit het gebied wilde het gemeentebestuur van Hillegersberg meewerken, ook al omdat de projectontwikkelaars de gemeente een schadeloosstelling van 100.000 gulden hadden toegezegd. Ook de gemeente Rotterdam wilde meewerken aan een grenscorrectie: de oprukkende woningbouw vanuit Rotterdam maakt de grenscorrectie onafwendbaar.

Op 30 november 1903 kwam de wet die de (deel-)annexatie van Hillegersberg regelde, in het Staatsblad; vanaf 1 januari 1904 kwam het gedeelte van Hillegersberg liggende in de Blommerdijkse polder en de Bergpolder ten zuiden van de Ceintuurbaan onder Rotterdams bestuur. De grens tussen Hillegersberg en Rotterdam lag in de 19e eeuw bij de toenmalige (gewelfde) Heulbrug bij de kruising van de Schiekade/ Schieweg en Blommersdijkse weg (de huidige Bergweg)/ Walenburgerweg. Het betrof o.a. het gebied bij het noordelijk gedeelte van het Zwaanshals (609 inwoners), het gebied bij de Heulbrug (bij Station Bergweg) en het gebied waar nu de A20 is (ook ten noorden van de Kralingse Plas). D grens kwam te liggen bij de sloot langs de noordelijke slootberm langs de Ceintuurbaan. Het grondgebied van Hillegersberg vermindert met 457 ha, 3957 inwoners van Hillegersberg werden Rotterdammer. Hillegersberg had geen 7000 inwoners meer, maar slechts 3000.

Het is gebruikelijk dat de oorspronkelijke kadastrale aanduidingen gehandhaafd blijven maar in dit geval heeft het gebied dat in 1904 naar Rotterdam is gegaan een nieuwe kadastrale aanduiding gekregen: [Rotterdam], sectie Y. In het huidige Rotterdam-Noord hebben straten echte Hillegersbergse straatnamen, zoals de Heer Kerstantstraat, de Vrankestraat, de Hildegardisstraat, de Hoyledestraat en de Raerphorststraat. De Heer Vrankelaan bleef wel Hillegersberg. De Rottestraat werd hernoemd in Meester Willemstraat, omdat Rotterdam al een Rottestraat had. 

Plannen voor annexatie van heel Hillegersberg al in 1914...
In het voorjaar van 1914 vond een drukbezochte bijeenkomst plaats in Lommerrijk onder leiding van de fabrikant L. van Helden Tucker met als onderwerp de (al dan niet) wenselijkheid van een annexatie van Hillegersberg door Rotterdam. Als basis voor deze wens werd een aantal argumenten naar voren gebracht: de aaneengroeiing van de bebouwing, de financiële onmacht van de gemeente Hillegersberg ten aanzien van rioolaanleg en woningbouw en de parkplannen (Kralingsebos) van Rotterdam die aansluiten bij de plannen van Hillegersberg (Prinsemolenpark). Ook speelden argumenten van financiële aard: Rotterdam is goedkoper dan Hillegersberg. Tot de voorstanders van annexatie hoorden vooral de forensen, de tegenstanders kwamen vooral uit de agrarische kringen. In mei 1914 vond onder de 'gemeentekiezers' een peiling plaats: van de 524 gemeentekiezers waren 408 stemmen voor annexatie. Ook spraken zeven van de elf gemeenteraadsleden van Hillegersberg zich uit voor annexatie.

De gemeente Hillegersberg richtte een verzoek tot annexatie aan de gemeente Rotterdam en de provincie Zuid-Holland. Dat verzoek bleef ‘even’ op de plank liggen. In 1919 sprak de gemeenteraad van Rotterdam over Hillegersbergse wens tot annexatie. Binnen de Rotterdamse raad werd de annexatie afgewezen. Hillegersberg was bepaald niet gewild zoals blijkt uit de enkele uitspraken; zo was wethouder De Jong duidelijk: “Wat is Hillegersberg? Een groot aantal hectaren papgrond”. Het raadslid Van Ravesteijn was nog duidelijker: “Het land daar is voor bouwgrond absoluut ongeschikt. Hillegersberg bestaat uit water en papgrond. Hillegersberg is en blijft onbewoonbaar, zoolang het niet door Rotterdam bewoonbaar wordt gemaakt.”. Er werd geen besluit tot annexatie genomen.

Jhr. V.H. de Villeneuve was burgemeester van zowel Hillegersberg als van Schiebroek. Op 1 september 1924 trad hij af om gezondheidsredenen. De vraag was toen actueel: moet er een nieuwe eigen burgemeester voor Hillegersberg en Schiebroek komen of worden Hillegersberg en Schiebroek geannexeerd door Rotterdam? In Schiebroek werd een enquête uitgeschreven. De eventuele benoeming van een nieuwe burgemeester moest maar worden uitgesteld tot de uitslag bekend was. Reeds in oktober 1924 werd F.H. van Kempen geïnstalleerd als burgemeester van Hillegersberg, in november 1924 werd J.P.H. Dhont benoemd als burgemeester van Schiebroek. De annexatie van Hillegersberg en Schiebroek leek (voorlopig) van de baan.

Het gemeentebestuur van Rotterdam gaf in 1924 zijn directeur Plaatselijke werken, De Roode, de opdracht een plan te ontwerpen voor de uitbreiding van de stad vanwege  de havenexploitatie, de zeggenschap over de Nieuwe Waterweg, gebrek aan bouwgrond en ‘hygiënische toestanden’ in randgemeenten. Annexatie van Hillegersberg en Schiebroek paste uitstekend in de opzet van De Roode om de recreatieve mogelijkheden van Rotterdam te vergroten. In 1926 stuurde Rotterdam een brief aan de provincie met onder andere de passage dat in Hillegersberg de drinkwatervoorziening en de riolering ernstig te wensen over lieten. In 1927 diende B&W van Rotterdam een voorstel tot stadsuitbreiding in. Na uitgebreide discussies besloot de gemeenteraad in januari 1929 met 26 tegen 13 stemmen tot de annexatie van veel van de omliggende gemeenten voor uitbreiding van de haven, woningbouw en recreatiegebied. Bij Rotterdam zouden o.a. Hillegersberg, Schiebroek, Overschie, Schiedam en Vlaardingen moeten komen en delen van Rhoon, Barendrecht, Portugaal, Rozenburg, Capelle, Krimpen aan den IJssel en Krimpen aan de Lek. Met de betreffende gemeenten had Rotterdam echter geen overleg gevoerd... het verzet uit de regio was groot en had ten dele succes: in 1929 lieten Gedeputeerde Staten van de provincie weten ‘voorlopig’ af te zien van het integrale plan en zich te beperken tot de havenuitbreidingen. Het Rotterdamse voorstel werd uiteindelijk in 1933 definitief door de provincie afgewezen, met uitzondering van Hoogvliet en Pernis: zij moesten er aan geloven vanwege de aanleg van de havens voor de petroleumindustrie aan de Vondelingenplaat. 

De economische crisis brak uit... de verdere annexatieplannen bleven liggen. De stemmingmakerij ging wel door. In het sociaal-democratisch dagblad Voorwaarts van 3 februari 1930 wordt gemeld dat Rotterdam ontwikkelingsruimte nodig heeft voor het bergen van havenslib en voor het bouwen van huizen en fabrieken en voor recreatiegebied, maar dat de omliggende gemeenten, Hillegersberg voorop, dit ernstig belemmeren door haar gebied te reserveren voor woningbouw voor de betere standen. Passages uit de krant: "Rotterdamse arbeiders mogen er alleen eens een vrije dag doorbrengen. (...) Het merendeel van de bewoners is het dilettanterig gepruts van het gemeentebestuur zo hartgrondig beu dat het annexatie met beide handen zou aanvaarden. Moge het spoedig daartoe komen...". 

Onontkoombare annexatie van Hillegersberg in 1941
Per 1 augustus 1941 werden Hillegersberg, Schiebroek, Overschie, en IJsselmonde aan Rotterdam toegevoegd (zie kaartje). Het gemeentebestuur van Hillegersberg nam nog enkele 'historische' besluiten. Als een soort verzetsdaad werden door B&W op 15 mei 1941 de Bergsingel en de Verlengde Bergsingel omgedoopt in de Burgemeester F.H. van Kempensingel. Op 23 mei 1941 besloot de gemeenteraad van Hillegersberg Adrianus Johannes Breedveld, al sinds 1918 raadslid en van 1919-1931 wethouder, te eren door de 'verdooping' van de Breitnersingel in de Breedveldsingel. Tegen dat raadsbesluit volgde een 'geweldige agitatie' -woorden van het raadslid Beemer- van de bewoners. De raad kwam een maand later terug op zijn besluit en besloot op 23 juni 1941 een nog onbebouwde singel de naam Breedveldsingel te geven. In deze raadsvergadering kreeg ook de gemeentesecretaris J. van Ballegooij een singel naar hem genoemd. Al eerder werd een laan naar de oud-wethouder Maarten Dijkshoorn genoemd (1927).

Het 'gewone' leven ging door. Ook was aandacht voor de historische bezittingen van de gemeente Hillegersberg: in een brief van 28 mei 1941 vroeg burgemeester Van Kempen aan de gemeentearchivaris ten behoeve van het Prentenkabinet enkele zaken te komen ophalen: een beschilderd offerkistje, een wapen, een tinnen kan en drie stuks tinwerk "staande op de boekenkast in de Burgemeesterskamer". 

Op 15 juli 1941 kwamen vijf notabele Hillegersbergenaars bijeen: wethouder Spronkers, de arts Jongerius, bankdirecteur Van Leeuwen, oud-tolgaarder Dries Cossee en de predikant Snethlage. Het doel was het scheidende gemeentebestuur een afbeelding van een toekomstig geschenk te geven: een herinneringsbank. De Hilllegersbergse beeldhouwer Edema van der Tuuk maakte het ontwerp. De bank is er nooit gekomen...

Op 24 juli worden 'statiefoto's' genomen op het bordes van van het raadhuis van Hillegersberg. Voor het personeel van de gemeente is op 30 juli een afscheidsbijeenkomst. Op 31 juli 1941 vond de laatste gemeenteraadsvergadering van Hillegersberg plaats. Burgemeester Van Kempen hield een roerende afscheidsrede, hij kreeg een wandbord als afscheidscadeau. Na de vergadering en toespraken was er in het paviljoen Plaswijck een drukbezochte afscheidsreceptie voor de burgerij. Op 1 augustus 1941 werd de 1643 ha grondgebied van Hillegersberg Rotterdams grondgebied en werden zo'n 26.000 Hillegersbergenaren Rotterdammers.

Onontkoombare annexatie van Schiebroek in 1941
Rond 1870 ontstond het idee om de gemeente Schiebroek op te heffen en het gebied over te laten gaan naar Hillegersberg. Er waren weinig sterke argumenten voor het voortbestaan van Schiebroek als zelfstandige gemeente. Het had geen dorpskern of centrale voorzieningen. Het bestond uit enkele burgerwoningen en verspreide boerderijen. Een kerk ontbrak, en er waren geen publieke gebouwen. De gemeenteraad vergaderde in een buurtschooltje, en politie of brandweer waren niet aanwezig. Toch bleef Schiebroek toen zelfstandig.

Eind juli vond een emotionele laatste gemeenteraadsvergadering plaats. Op 1 augustus 1941 werd de 622 ha grondgebied van Schiebroek Rotterdams grondgebied en werden ruim 4.000 Schiebroekenaren Rotterdammers. Het raadhuis van Schiebroek werd na de annexatie een distributiekantoor en kreeg na de oorlog de functie van wijkkantoor van de afdeling Sociale Zaken voor Hillegersberg en Schiebroek. De politie bleef nog meer dan 30 jaar gevestigd in het voormalige raadhuis. Schiebroek kreeg geen eigen hulpsecretarie 'aangezien het voormalige raadshuis aan de Ringdijk op een afstand van slechts 15 minuten lopen van het raadhuis van Hillegersberg is gelegen.'. 

Onderdeel van Rotterdam
Hillegersberg en Schiebroek werden zonder het uitschrijven van nieuwe gemeenteraadsverkiezingen op 1 augustus 1941 onderdeel van Rotterdam. Als (enige) vertegenwoordiger van Hillegersberg werd A.J. Breedveld, de nestor van de gemeenteraad van Hillegersberg met 23 dienstjaren, benoemd in de raad van Rotterdam. De Duitse bezetter nam evenwel het besluit 'om de werkzaamheden van de gemeenteraden te laten rusten', en wel vanaf augustus 1941. De macht in de gemeente berustte vanaf dat moment volledig bij het College van B&W. Breedveld heeft zijn plaats aan de Coolsingel dus nooit ingenomen.

In Hillegersberg kwam een hulpsecretarie van Rotterdam voor de inwoners van Hillegersberg en Schiebroek. De oud-gemeentesecretaris van Hillegersberg, J. van Ballegooij, en oud-locosecretaris, Roodvoets kregen de leiding van de hulpsecretarie. Van Ballegooij vervulde deze functie tot 1951.

Discussie vervolgd
Na de oorlog zouden 'alle' onder de Duitse bezetter genomen maatregelen worden teruggedraaid. Dat gebeurde niet met bestuurlijke herindelingen zoals het voegen van Hillegersberg en Schiebroek bij Rotterdam. Burgemeester Oud van Rotterdam zei in 1945 bij zijn 'herintreden' o.a. dat het bestuur van de gemeente weliswaar vanuit een centraal punt geschiedt, maar dat een groot aantal dingen voor iedere wijk een speciaal karakter dragen. Er zijn in Hillegersberg dingen die naar hun aard veel meer aangewezen zijn om geregeld te worden door de burgers van Hillegersberg. Oud zei voorts: "Wil onze gemeente een harmonisch geheel vormen dan moeten de delen op juiste wijze in hetr geheel worden ingepast. [...] Het is nodig te voorkomen dat een grote gemeente als de onze al te zeer verwordt tot een zuiver ambtelijk bestuurd instrument.".

Het Tweede Kamerlid Franz-Jozef van der Heijden heeft dit iop 23 december 1991nog eens aangekaart. Moest deze maatregel, gezien de gemaakte afspraken, niet worden teruggedraaid? De minister, en met hem de Tweede Kamer, vond van niet. Einde discussie.

Een deel-annexatie van Terbregge in 1977?
Ommoord en een groot deel van Het Lage Land behoorde bij Hillegersberg-Terbregge. Vanaf 1965 werden Ommoord en Het Lag Land gebouwd. Het werd een eigen gebied: Rotterdam-Oost, later hernoemd als Prins Alexander. In 1977 kwam de deelgemeente Prins Alexander met de gedachte de grens van haar gebied te trekken bij de Rotte en zo een deel van Terbregge zou annexeren. Dat is echter nooit doorgegaan.